Mantıklı Düşünebiliyor musunuz? Wason Seçim Testi

• 31.08.2021 09:55:00
• Yorum
• Puanı:NAN
• Kültür Sanat

   Hepimiz mantıklı olduğumuzu, kararlarımızı ve seçimlerimizi mantık çerçevesinde gerçekleştirdiğimizi düşünürüz. Ancak bu noktada gözden kaçırdığımız bir şey vardır. Kendimiz belli bir konuda bir inanca sahip olduğumuzda, onu destekleyen kanıtları arama ve bulma eğilimindeyizdir. Önyargılarımız genellikle bizi inançlarımızı destekleyen kanıtlara odaklanmaya yönlendirir. Bu nedenle insanın mantıksal akıl yürütmesi psikolojide çok sayıda araştırmanın konusu olmuştur. Bu çalışmaların tarihi boyunca, Wason seçim testi (dört kart problemi olarak da bilinir), kişilerin nasıl mantık yürüttüğünü ve neden hata yaptıklarını keşfetmek için en başarılı deneylerden biri olarak kabul edilir. 

Wason Seçim Testi Nedir?

  Wason seçim testi 1966’da Peter Cathcart Wason tarafından geliştirilen bir mantık bulmacasıdır. Tümdengelimli akıl yürütme çalışmasındaki en ünlü görevlerden biridir. Önünüze dört kart konur. Bu kartların her birinin bir tarafında bir harf ve diğerinde bir sayı vardır. Göreviniz size söylenen hipotezin doğru olup olmadığını belirlemektir. “Bir tarafında sesli harf bulunan tüm kartların diğer tarafında tek sayı vardır.” Bu hipotezi test etmek için ters çevrilecek iki kart seçmeniz gerekir. Hangi ikisini seçeceksin? Göründüğü kadar masum bir problem olmadığı bariz. Okumadan önce cevaba karar verin. Eğer doğru cevap verebildiyseniz tebrikler! Kabaca yüzde 10’un arasındasınız. (Kartlar; E, C, 5, 4)

   Çoğu kişi E ve 5 kartlarını seçer. E’yi seçtiyseniz, haklıydınız, o yüzden kendinize bir puan verin. Ancak 5’i seçerseniz, onay yanlılığı etkisi altındasınız demektir. İnsanların çoğu bu hatayı yapmaktadır. 5 doğru bir seçim gibi görünse de, yalnızca hipotezi onaylayabilir. Ancak onu çürütemez. Bunu şu şekilde düşünün:

“E” harfini seçtiğimiz zaman “Eğer bir kartın bir yüzünde sesli harf var ise, diğer yüzünde tek sayı vardır” ifadesini kontrol edebiliriz. Kartı çevirdiğimizde tek sayı var ise doğru, çift sayı ise yanlış olduğu sonuca kesin olarak varabiliriz.

“C” kartının seçimi gerekli ön koşulu sağlamadığı için seçimi gerekli değildir.

   Bir yüzünde “5” sayısı olan kartın seçimi de hipotezi sınamaz. Çünkü sonucu sağlamamız zorunlu olarak önbileşeni doğruladığımız anlamına gelmez. “Eğer yağmur yağdıysa yerler ıslaktır” cümlesini düşünün. Yerlerin ıslak olmasının tek koşulunun yağmurun yaşmış olması değildir.

   Ön yüzünde çift sayı bulunan “4” kartının seçimi, hipotezin doğruluğunu kesin olarak sınar. Çünkü eğer koşul önermesinin sonucu sağlanmıyorsa öncül zorunlu olarak yanlış olmalıdır. Yukarıdaki koşul cümlesini tekrarlayalım: “Eğer yağmur yağdıysa yerler ıslaktır” ifadesini doğruluğunu sınarken elimizde “yerler ıslak değildir” sonucu var ise zorunlu olarak yağmurun yağmamış olduğu sonucunu çıkarırız. Yani üzerinde 4 yazan kart aslında ters çevrilecek diğer karttır çünkü hipotezin yanlış olduğunu bir tek o gösterebilir.

“İse” bağlacı ve Wason testi

  Önermeler mantığında yer alan “ise” bağlacıyla Wason testinde doğru sonuca ulaşmak çok kolay. Aslında yukarıda kullandığımız mantık,“ise” bağlacının bir sonucu. “İse” bağlacının kullanıldığı önermelere koşullu önerme denir. p → q koşullu önermesinde p koşulun belirtildiği ön bileşen, q koşula bağlı olarak ifade edilen ard bileşendir. İse bağlacının doğruluk tablosu aşağıdaki gibidir.

   Wason testine dönelim ve “Eğer kartın bir yüzünde sesli harf varsa diğer yüzünde tek bir sayı vardır. cümlesini iki bileşene ayıralım. p, “kartın bir yüzünde sesli harf var” önermesini; q, “kartın diğer yüzünde tek sayı var” önermesini simgelesin. “Varsa” sözcüğünde yer alan “ise” ekini de “→” olarak simgeleyelim. O zaman önermemiz p → q biçimini alır. Doğruluk tablosuna bakarsak, p’nin yanlış olduğu durumlarda p → q önermesi doğru ve ayrıca q’nun doğru olduğu durumlarda da p → q yine doğru. O halde Wason testinde verilen önermenin doğruluğunu kontrol etmemiz için p’nin doğru, q’nun yanlış olduğu durumlara bakmak gerekir. Yani kartların görünen yüzünde sesli harf olanları ve tek olmayanları çevirmemiz gerekir. Bu durumda seçimimiz E ve 4 olmalıdır.

Wason Seçim Testi Sonucundan Ne Öğrenmeliyiz?

   İnsanların bu testte sıklıkla yanılgıya düşmelerinin sebebi her zaman durumu destekleyen kanıtlar aramalarıdır. Fakat, aslında durumu yanlışlayan kanıtlar, yani tümden gelim yöntemi, bize durum hakkında daha fazla bilgi sağlar. Doğrulama yanlılığı (İngilizce: confirmation bias) terimi ilk olarak Peter Wason tarafından kullanılmıştır. Bu deneyin sonuçlarının yanlışlama yerine doğrulama üzerine bir eğilim göstermesi terimin ortaya çıkmasına neden olmuştur.

  Bu yanılgımız sadece kartlarla sınırlı olsaydı pek de ilginç olmazdı. Ancak önyargımızı bu kadar önemli kılan şey, arkadaşlık, romantizm, siyaset ve spor dahil olmak üzere günlük yaşamın birçok alanına yayılmasıdır. Önyargılardan arınmış seçimler yapabilmeniz dileğimizle.

Mantıklı Düşünebiliyor musunuz? Wason Seçim Testi